આજનો દિવસ 'ઈન્ટરનેશનલ ડે ઓફ એક્શન ફોર રિવર્સ' તરીકે ઉજવવામાં આવે છે, જાણો શા માટે ઉજવવામાં આવે છે નદી માટેનો દિવસ?

સમગ્ર વિશ્વમાં નદીઓના મહત્વ અને સંરક્ષણને દર્શાવવા માટે આજે 14મી માર્ચના રોજ 'ઇન્ટરનેશનલ ડે ઓફ એક્શન ફોર રિવર્સ'ની ઉજવણી કરવામાં આવી રહી છે. 

નદીઓ માટે આંતરરાષ્ટ્રીય કાર્ય દિવસ: ક્યારે, શા માટે અને કેવી રીતે?

ઇન્ટરનેશનલ ડે ઓફ એક્શન ફોર રિવર્સની ઉત્પત્તિનો ઇતિહાસ રસપ્રદ છે. સપ્ટેમ્બર 1995માં ઈન્ટરનેશનલ રિવર નેટવર્ક એટલે કે આઈઆરએન, ઈન્ડિયાઝ સેવ ધ નર્મદા મૂવમેન્ટ (એનબીએ), ચિલીનું બાયો બાયો એક્શન ગ્રૂપ (જીએબીબી), અને યુરોપિયન રિવર નેટવર્ક (ઈઆરએન) સહિત અનેક સંસ્થાઓ એક સાથે આવી અને બ્રાઝિલમાં તૈયારીની બેઠક યોજાઈ. પરિણામે, તેઓએ બ્રાઝિલિયન મૂવમેન્ટ ઓફ પીપલ ઈફેક્ટેડ બાય લાર્જ ડેમના નેતૃત્વમાં આંતરરાષ્ટ્રીય આયોજન સમિતિની રચના કરી.

માર્ચ 1997માં બ્રાઝિલના કુરિટીબામાં, ડેમથી પ્રભાવિત લોકોની પ્રથમ આંતરરાષ્ટ્રીય મીટીંગના સહભાગીઓએ ડેમ અને નદીઓ, પાણી અને જીવન સામેની કાર્યવાહીનો આંતરરાષ્ટ્રીય દિવસ અપનાવ્યો. વધુમાં, તેમણે નક્કી કર્યું કે નદીઓ માટેનો આંતરરાષ્ટ્રીય દિવસ 14 માર્ચે રહેશે, ત્યારથી 14 માર્ચને નદીઓ માટેના આંતરરાષ્ટ્રીય કાર્ય દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.

આ દિવસ શા માટે જરૂરી છે?

ઈન્ટરનેશનલ રિવર્સ ઓર્ગેનાઈઝેશન અનુસાર, ઈન્ટરનેશનલ ડે ઓફ એક્શન ફોર નદીઓ એકતા માટે સમર્પિત છે. આ દિવસે 'વિશ્વભરના વિવિધ સમુદાયો એક અવાજે ભેગા થઈને કહે છે કે નદીઓ મહત્વ ધરાવે છે'.આ દિવસ દ્વારા લોકોમાં નદીઓના મહત્વ અને તેના સંરક્ષણ માટે જાગૃતિ આવે છે. બધા માટે સ્વચ્છ પાણીની ઉપલબ્ધતા વધારવા અને તાજા પાણીની ઇકોસિસ્ટમને પુનઃસ્થાપિત કરવી.

આ વખતે દિવસની થીમ શું છે?

દર વર્ષે ઇન્ટરનેશનલ ડે ઓફ એક્શન ફોર રિવર્સ એક થીમ સાથે ઉજવવામાં આવે છે. આ વર્ષે આ દિવસ "નદીઓના અધિકારો" થીમ સાથે ઉજવવામાં આવી રહ્યો છે. નદીઓના અધિકારોમાં તેમની સુરક્ષા અને સ્વચ્છતાનો સમાવેશ થાય છે.

ભારતની નદી પ્રણાલીઓ

પ્રાચીન સમયથી ભારતના આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક વિકાસમાં નદીઓએ મહત્વની ભૂમિકા ભજવી છે. વિશ્વની સૌથી પ્રાચીન સંસ્કૃતિ - સિંધુ ખીણ અને આર્ય સંસ્કૃતિ - સિંધુ અને ગંગા નદીઓની ખીણોમાં ઉદ્દભવેલી છે. આજે પણ, દેશની વસ્તી અને ખેતીની સૌથી વધુ સાંદ્રતા નદી ખીણ વિસ્તારોમાં જોવા મળે છે.

ભારતમાં મુખ્યત્વે ચાર નદી પ્રણાલીઓ (ડ્રેનેજ સિસ્ટમ) છે, જેને નદીઓનો દેશ કહેવામાં આવે છે. ઉત્તર-પશ્ચિમ ભારતમાં સિંધુ, ઉત્તર ભારતમાં ગંગા, ઉત્તર-પૂર્વ ભારતમાં બ્રહ્મપુત્રા નદી સિસ્ટમ. દ્વીપકલ્પના ભારતમાં, નર્મદા, કાવેરી, મહાનદી વગેરે જેવી નદીઓ એક વ્યાપક નદી વ્યવસ્થા બનાવે છે. ભારતની નદીઓને ચાર જૂથોમાં વર્ગીકૃત કરી શકાય છે જેમ કે:
હિમાલયની નદીઓ
દક્ષિણ તરફ વહેતી નદીઓ
દરિયાકાંઠાની નદીઓ
અંતર્દેશીય નાળામાંથી નદીના તટપ્રદેશ

વિશ્વભરની નદીઓની સ્થિતિ

પૃથ્વી પર જીવનને સુરક્ષિત રાખવા માટે પાણી ખૂબ જ જરૂરી છે અને નદીઓ તેનો મુખ્ય સ્ત્રોત છે. વર્ષોથી વધતી જતી માનવ પ્રવૃત્તિઓ અને 80 ના દાયકા સુધી ઉદ્યોગોના અનિયંત્રિત વિકાસને કારણે, ભારત અને વિશ્વની નદીઓ વધુ દબાણ હેઠળ હતી અને પ્રદૂષિત બની હતી. આ સમસ્યા એ હકીકતને કારણે વધુ વકરી છે કે એક તરફ, સમય અને જગ્યા બંનેની દ્રષ્ટિએ પૃથ્વી પર પાણી સતત ઉપલબ્ધ નથી અને બીજું, સિંચાઈ માટે નદીઓના ઉપરના ભાગોમાંથી ઘણું પાણી પહેલેથી જ ઉપાડવામાં આવ્યું છે. વિકાસશીલ દેશોમાં દર વર્ષે 80 ટકા ગંદુ પાણી નદીઓ અને અન્ય જળાશયોમાં નાખવામાં આવે છે.

ભારતમાં નદી સંરક્ષણ પ્રયાસો

ભારતનું બંધારણ કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારોને તેના નાગરિકોને સ્વચ્છ અને સ્વસ્થ પર્યાવરણ અને સ્વચ્છ પીવાનું પાણી પૂરું પાડવાનો આદેશ આપે છે. (કલમ 48A, કલમ 51 (A) (g), કલમ 21). તેમજ સર્વોચ્ચ અદાલતે જાહેર કર્યું છે કે સ્વસ્થ અને સ્વચ્છ પર્યાવરણનો અધિકાર એ મૂળભૂત અધિકાર છે.

નમામી ગંગે કાર્યક્રમ એ એક સંકલિત સંરક્ષણ મિશન છે જેને કેન્દ્ર સરકારે જૂન 2014માં રાષ્ટ્રીય ગંગા નદીના પ્રદૂષણને અસરકારક રીતે ઘટાડવા અને સંરક્ષણ અને પુનઃજીવિત કરવાના બે ઉદ્દેશ્યોને પરિપૂર્ણ કરવા માટે 'ફ્લેગશિપ પ્રોગ્રામ' તરીકે મંજૂરી આપી હતી.